چکیده
گسترش تکنولوژی های ارتباطی و رسانه های جدید دگرگونی های عمیقی در تمام ابعاد زندگی چه در سطوح ملی و چه در سطوح فراملی نهاده است. این تکنولوژی های جدید ارتباطی دسترسی افراد به اطلاعات را افزایش داده و منابع اطلاعاتی در عصر دیجیتال را دستخوش تحول نموده است. همچنین افزایش دسترسی مردم به اینترنت و فضای سایبری مشارکت اجتماعی و سیاسی افراد را افزایش داده و باعث توانمدی افراد در دو بعد حقیقی و نمادی گردیده است.

با این وجود تکنولوژی های جدید ارتباطی علی رغم آنکه گسترش آزادی  های اجتماعی و سیاسی را به همراه داشته به صورت بالقوه امکانات بی نظیری را در جهت تهدید دسترسی افراد به اطلاعات به وجود آورده است.

واژگان کلیدی
رسانه های جدید، مشارکت اجتماعی سیاسی، پلورالیسم رسانه ای، سانسور

مقدمه
در سال 1834 چارلز باببیج ریاضی دان و پدر کامپیوتر ماشین تحلیلی اختراع نمود که می توانست محاسبات تحلیلی را انجام داده و نتایج را ذخیره نماید، چندین دهه بعد از آن مارکونی تلگراف بی سیم را اختراع نمود. انقلابی که به واسطه این دو مخترع حاصل گردید مسیرهای گوناگونی را طی نمود تا آن که 4 دهه پس از آن این دو اختراع یعنی کامپیوتر و ارتباطات از راه دور به یکدیگر پیوستند. این ارتباط لحظه ای و فرایند پردازش سریع اطلاعات دنیا را به سرعت دگرگون نمود. این دگرگونی در حوزه های اقتصادی، سیاست های ملی و فراملی، استراتژی ها و تاکتیک های نظامی و نیز زندگی شخصی افراد تاثیرات عمیقی بر جای نهاد. (Cleverland, 1997)
اما این انقلاب انقلابی نخبه گرایانه نیز بود ، این انقلاب عمدتا "به گروه هایی یاری رساند که از لحاظ اقتصادی در وضعیت مناسب و نیز تحصیل کرده بودند. هدف این صنعت در ابتدا جوانان انگلیسی زبان" زبان کامپیوتر- و کسانی بود که توانایی خرید کامپیوتر و وسایل ارتباط از راه دور را داشتند. اگر چه ما اکنون شاهد تغییرات شگرفی می باشیم. قیمت کامپیوتر کاهش یافته و کودکان به سرعت طرز استفاده از تکنولوژی را می آموزند. با این حال جمعیت فقیر و تحصیل نکرده جهانی در آن سوی داستان باقی می مانند. در واقع شکاف بین آنهایی که دارند و آنهایی که ندارند گسترش می یابد.(Chareeb, 2012)
نابرابری چه در سطح درون کشوری و چه در سطح جهانی با فرایند جهانی شدن افزایش یافته است.در حالیکه جهانی شدن منافع بسیاری برای بعضی از کشورها به همراه دارد مناطق بسیاری از جهان رکود و انحطاط اقتصادی را تجربه می نمایند. از اواخر 1970 به بعد فاصله بین ثروتمندترین و فقیرترین مناطق جهان افزایش یافته است در حالیکه نرخ درآمد سرآنه بین فقیرترین و ثروتمند ترین مناطق دنیا بین سالهای 1970-1950 15:1 و 13:1 بود این نرخ در پایان قرن بیستم به 19:1 افزایش یافته است. (Maddison, 2001:125) بین کشورهای دنیا این تقابل درآمد عمیق تر می باشد شکاف بین فقیرترین و و ثروتمندترین کشورهای دنیا از 44:1 به 72:1 بین سال های 1973 و 1992 افزایش یافته است. سالهای ابتدایی صنعتی شدن در 1820 این نرخ 3:1 تخمین زده می شد. (Dicken,2003a:513)
کاستلزبیان می دارد که بین سالهای 1990-1960، 20 درصد فقیرترین جمعیت جهان شاهد کاهش درآمد خود از 3/2 درصد درآمد کل جهان به 4/1 درصد این درآمد بودند. این درحالیست که 20 درصد ثروتمندترین افراد جهان شاهد افزایش درآمد خود از 70 درصد درآمد جهان به 85 درصد درآمد جهان بودند. تکان دهنده که آنکه کاستلز ارزیابی می نماید که درآمد 358 میلیونر جهان بیش از مجموع درآمد 45 درصد فقیرترین مردم جهان می باشد؛ واقعیت ناراحت کننده آنکه از هر 5 نفر مردم جهان 1 نفر روزانه کمتر از 1 دلار درآمد دارند و در حدود 70 درصد از این مردم در صحرای آفریقا و جنوب آسیا متمرکز می باشند.(همان)
این نابرابری در حوزه ارتباطات نیزمعنای شگرفی دارد به نحوی که رئیس دفاتر علوم و تحقیقات ماکروسافت چنین عنوان می دارد که بیش از نیمی از جمعیت جهان هرگز توانایی داشتن تلفن همراه را نخواهند داشت. با این حال چنین به نظر می رسد که در دهه پیش رو فرایند مداوم انتقال تکنولوژی به حرکت خود ادامه می دهد که تاثیرات عمیق سیاسی برای خاورمیامنه و جهان به همراه خواهد داشت. حکومت ها و بنگاه های تجاری مجبور به انتخاب به این این دو مسئله غامض خواهند بود: خلق ثروت به وسیله ارتباط با بازارهای جهانی و کاهش توانایی حکومت های ملی در کنترل جریان اطلاعات در داخل مرزهای ملی. ( Chareeb,2012)
در بررسی پیش رو با توجه به گسترش تکنولوژی اطلاعات و کاربرد وسایل ارتباطی جدید در بسیاری از نقاط جهان از 3 منظر به بررسی این پدیده می پردازیم. در ابتدا این سوال مطرح می گردد که آیا تکنولوژی ارتباطات توانسته است مشارکت سیاسی و اجتماعی را گسترش داده و افراد جامعه را در فرایندهای اجتماعی و سیاسی توانمند سازد؟ در قسمت دوم به این مسئله مطرح می گردد که آیا تکنولوژی های جدید ارتباطات توانسته پلورالیزم و چند صدایی را در محیط بین المللی افزایش دهد و دسترسی مردم را به منابع مختلف ارتباطاتی که از اصول بنیادین حقوق بشر است تسهیل نموده و صدای گروه های بیشتری را منعکس نماید؟ در نهایت نگاهی به مسئله سانسور در عصر دیجیتال و ابعاد تازه این مسئله در عصر حاضر می اندازیم.

نقش رسانه های جدید در توانمد سازی سیاسی و اجتماعی
رسانه های جدید اغلب در تلاش برای آزادی های جدید بوده اند. در قرن 15 و 16 کتاب های در حال تولد درگیر مبارزه ای برای آزادی های مذهبی بوند. در قرن 17 و 18 مطبوعات عمومی در تلاش برای کسب آزادی های سیاسی و در زمان حاضر رسانه های جدید به عنوان وسیله ای برای دفاع و گسترش حقوق جدید مورد استفاده قرار می گیرند. (Chalaby, 2000)

رسانه های جدید که منتج از انقلاب اطلاعات می باشد مجوعه ای از تکنولوژی های جدید و در حال گسترش را شامل می گردد که قسمتی از تولید اقتصاد جهانی و نیز عاملی برای گسترش آن می باشد. امروزه ما شاهد تاثیر انفجار رسانه ای می باشیم: اینترنت و سرویس های اینترنتی، ایمیل و ایمیل صوتی، ماشین های فکس، تلوزیون های ماهواره ای، موبایل ها. ضبط ویدئو ها، صداها، تصاویر و نیز فیلم ها و متون که قابلیت آن را دارند که بین مرزها به وسیله خطو ط تلفن منتقل گردند و بر محدودیت های منطقه ای فائق آیند. (Chareeb,2012) حقوق و آزادی ها و نیز امکاناتی که به واسطه این تکنولوژی های ارتباطی میسر گشته اند در دو بعد سیاسی و فرهنگی قابل پیگیری می باشند.

در بعد فرهنگی اجتماع ها و افرادی که از اینترنت به عنوان وسیله ای برای قدرتمند سازی استفاده می نمایند در جستجو برای گسترش حقوق مرتبط با نیازها و اولویت های مشتق شده از هویت های فرهنگی و اجتماعی شان می باشند. این مردم در تلاش برای آزادی های کوچک مرتبط با سبک زندگی شان و عضویت در اجتماعات مختص به خود می باشند. اجتماع هایی که بر پایه وابستگی های مذهبی، قومی و جنسیتی و نیز گرایش های جنسی و نیز علایق خاص گروهی در این اجتماع ها می باشد. این اجتماع ها از اینترنت و رسانه های جدید جهت هماهنگ ساختن نفوذشان، ساخت هویت جمعی شان و به اشتراک گذاشتن اطلاعات و منابع مرتبط استفاده می نمایند.(Chalaby, 2000)

اینترنت منبع غنی از محتوای اطلاعاتی و فرهنگی مرتبط با اجتماع های قومی را شامل می گردد، وب سایت های گوناگون و سرورهای مرتبط، سرویس های متنوع وگوناگونی را به افراد مرتبط به اجتماع خود ارائه می دهند و نیازهای آفلاین و آنلاین آنها را پشتیبانی می نمایند. به عنوان مثال اجتماع آنلاین سلتی ها (celtic) به طور خاصی در حال تکاپوست و اینترنت ابزار موثری در ساخت هویت معاصر سلتی ها می باشد.

رشد عظیم اینترنت از اواسط 1990 باعث به وجود آمدن مباحثی درباره نتایج سیاسی این رسانه ها در فرایندهای سیاسی گردیده است. مشاهدگران دموکراسی دیجیتالی درباره تاثیرات این تغییرات، معتقد هستند که این تغییرات دموکراسی را اساسا به مسیری مثبت و یا منفی هدایت نمی کند. در حالیکه موافقان و مخالفان سیاسی می توانند از این تکنولوژی اطلاعاتی استفاده نمایند. به نظر نمی رسد که این تکنولوژی های ارتباطی بتوانند توازن قدرت و ساختار سیاسی موجود را به تنهایی تغییر دهند. (Van alest & walgrave, 2007)

با این حال رسانه ها همزمان با گسترش و تکاملشان دلالت های سیاسی را در بر داشته اند. انقلاب سال 57 ایران به صورت بسیار موثری از نوار کاست برای انتشار پیام انقلاب سود جست. در حالیکه معترضان میدان تیانمن چین و ومخالفان کودتای روسیه در سال 1991 از فکس برای بسیج و تحریک عمومی سود جستند. استفاده از نوارهای ویدئو در لهستان نیز در موفقیت جریان انقلابی نقش موثری ایقا نمود و ایمیل به صورت بسیار موثری توسط دانش اموزان و مخالفان در مالزی برای پایین کشیدن حکومت وقت مورد استفاده قرار گرفت. ( Chareeb,2012)

در رخدادهایی که در کشورهای عربی رخ داد و به بهار عربی مشهور گردید نیز رسانه ها نقش فعالی را ایفا نمودند. این رسانه ها شامل اینترنت، موبایل و رسانه های اجتماعی مانند فیس بوک و تویترنقش بارزی را بر عهده داشتند. با استفاده از این تکنولوژی ها مردم علاقه مند به دموکراسی و یا مخالفان حکومت توانستند شبکه های خود را گسترش داده، سرمایه اجتماعی ایجاد نموده و عمل سیاسی را به سرعت و با مقیاسی که تا کنون مشاهده نگردیده بود سامان بخشند. در واقع رسانه های دیجیتال این فرصت را به جریانهای اجتماعی در این کشورها دادند تا به هدفی غیر قابل حصول دست یابند.(Howard & Hussain, 2010)

لازم به ذکر است علی رغم آنکه مشارکت در سیاست و ایجاد اجتماعات با استفاده از تکنولوزی ارتباطات تسهیل گردیده، عمل سیاسی راحت تر، سریع تر و جهانی تر می گردد. همچنین تکنولوژی ارتباطات هزینه ها را کاهش داده وموانع عمل جمعی را به صورت محسوسی پایین می آورد، با این حال اینکه ظرفیت گسترده ارتباطات آنلاین به صورت اتوماتیک به حرکت ها و جریانهای اجتماعی منجر گردد بعید به نظر می رسد. پژوهشگران بیان می دارند که شبکه های بین فردی لازم به راحتی توسط ارتباطات آنلاین شکل نخواهد گرفت و نیز معترضین مجازی قادر به برانگیختن احساسات و هیجانات مشارکت کنندگان واقعی در عمل نیستند. همچنین محققین این سوال را مطرح می نمایند که آیا تماس های مجازی می توانند به اندازه تماس های چهره به چهره در ساخت اجتماعات موثر باشند؟ نتایج تحقیقات محققین حاکی از آنست که ترکیبی از هر دو نوع ارتباطات می تواند در حفظ و انسجام چنین جماعاتی موفق باشد. (elitzon & elitzon, 1999) و (vande dank and foederer, 2004)

این امر بدان معناست که وقتی گروهی از مردم یکدیگر را ملاقات می نمایند که دارای ارزش های مشترکی می باشند، می توانند پیوندشان را به وسیله ارتباطات مجازی حفظ و بهبود بخشند. ارتباطات منحصر به ارتباطات مجازی معمولا از عنصر اعتماد بی بهره می مانند. (diani, 2001)

مشارکت سیاسی در فرایندهای سیاسی از دیگر مباحثی است که تحت تاثیر تکنولوژی های ارتباطاتی قرار گرفته است. مشارکت سیاسی عموما به فعالیت مستقیم شهروندان در فرایندهای حکومتی و یا تحت تاثیر قرار دادن چنین فرایندهایی اطلاق می گردد. ربا و نای مشارکت را به عنوان فعالیتی توصیف می نمایند که به صورت مستقیم توسط شهروندان صورت گرفته و هدف از آن تحت تاثیر قرار دادن انتخاب متصدیان حکومتی و نیز عملکردشان صورت می پذیرد. (Verba and Nie, 1987:4) کانوی مشارکت را به عنوان نوعی از فعالیت شهروندان توصیف می نماید که هدف آن تحت تاثیر قرار دادن ساختار حکومت، متصدیان حکومتی و نیز سیاست های حکومت می باشد. وی عنوان می دارد که چنین فعالیت هایی می تواند هم در جهت حمایت از سیاست های موجود، مقامات سیاسی و نیز ساختار سیاسی باشد و هم می تواند در جهت تغییر توافقات موجود باشد. وی همچنین بین مشارکت فعال و منفعل و نیز مشارکت متعارف و غیر متعارف تمایز قائل می گردد. (Conway, 2000:3)

مشارکت فعال شامل فعالیت هایی است که خواسته های مشخصی را در بر دارد و برای مشارکت کننده پاداش مورد انتظاری را در بر دارد. نمونه چنین فعالیت هایی شامل رای دادن، تلاش برای به دست آوردن جایگاه خاص در مناسبات قدرت، نوشتن نامه به مقامات عمومی و نیز فعالیت برای نامزدهای انتخاباتی، احزاب و گروه های ذینفع می باشد. مشارکت منفعل که بیشتر تشریفاتی بوده و شامل میزانی از کناره گیری نیز می باشد شامل شرکت در جشن ها و مراسمی است که به منظور حمایت از حکومت برگزار می گردد. همچنین این نوع از مشارکت شامل آگاهی از اعمال و مناسبات مقامات حکومتی و یا آگاهی و توجه به محیط سیاسی می باشد. به عنوان مثال دنبال کردن مبارزات انتخاباتی از طریق رسانه های ارتباط جمعی نمونه ای از این نوع مشارکت می باشد.(همان)

مکانیزم های مشارکت صرف نظر از نوع آن عاملی حیاتی در کارکرد موثر دموکراسی های قوی می باشد این امر تا اندازه ای بدان دلیل است که دسترسی آزاد به سیستم سیاسی را حفظ می نماید. (Barber, 1984)

نقش رسانه های جدید در ارتباط با توان گسترش مشارکت مردم در فرایندهای سیاسی و تحت تاثیر قرار دادن تصمیمات و ساختار سیاسی از مباحث مرتبط با توانمند سازی شهروندان می باشد. مهمترین نقش رسانه های جدید در فرایندهای سیاسی ایجاد فضای تعامل دو سویه بین بازیگران سیاسی و شهروندان می باشد. (Hacker,1996) جنبه منحصر به فرد رسانه های جدید در توانایی تحت تاثیر قرار دادن مبارزات انتخاباتی، پوشش اخبار انتخاباتی، آگاهی های سیاسی و ایجاد محیط تعاملی بین فضای سیاسی، شهروندان و روزنامه نگاران می باشد. (Newhagen, 1994)

رسانه های جدید سیستم پاسخگویی سیاسی را ترویج داده به شهروندان این فرصت را می دهند که در فرایند اصلاح اقدامات رهبران سیاسی فعالیت نموده و برای نخبگان سیاسی این فرصت را ایجاد نموده تا نسبت به افکار عمومی آگاهی پیدا نموده و از خواست های شهروندان مطلع گردند. ( Bucy and Gergson, 2001)

رسانه های جدید از جمله اینترنت راه های بیشماری را در جهت تسهیل مشارکت سیاسی شهروندان ارائه می نمایند و به عنوان رسانه ای مدنی اینترنت شامل کارکردهای موثر سیاسی می باشد. (Davis and Owen, 1998) نخست آنکه اینترنت دسترسی به اخبار و اطلاعات سیاسی را بسیار سریع تر از رسانه های سنتی فراهم می نماید. دوم آنکه کاندیداها، مقامات سیاسی و شهروندان را از طریق سایت های سیاسی و ایمیل به یکدیگر مرتبط می گرداند. سوم آنکه اینترنت فضایی را برای بحث های سیاسی فراهم می سازد به خصوص توسط گروه هایی که برای موضوعات خاص سازماندهی گردیده اند. و چهارم آنکه اینترنت می تواند به عنوان شاخصی برای سنجش افکار عمومی نسبت به وقایع و تصمیمات سیاسی مورد استفاده قرار گیرد. ( Bucy and Gergson, 2001) لازم به ذکر است در مورد اعتبار نظرسنجی های اینترنتی انتقاداتی وارد می باشد. (Wu and weaver, 1997) در نتیجه اینترنت و دنیای گسترده وب فرصت هایی را برای کسب اطلاعات و مشارکت مدنی ایجاد می نمایند که تا قبل از غیر ممکن بود.

در اینجا سوالی که به ناگزیر مطرح می گردد آنست که آیا به راستی رسانه های جدید می توانند نتایج واقعی فرایندهای سیاسی را تحت تاثیر قرار دهد یا خیر؟ (Schwartz,1996)تحقیقات نشان داده است فعالیت های تعاملی سیاسی که در فضای سایبری صورت می گیرد نسبت به دیگر فعالیت های سیاسی متعارف مانند شرکت در همایش ها و اجتماعات، فعالیت های داوطلبانه و نیز نوشتن نامه به مقامات سیاسی تاثیر اندکی دارد. (Bucy et al,1999 Newhugen, 1994)

فراسوی انواع مشارکت که پیشتر مورد بحث قرار گرفت یک مدل از دموکراسی می بایست انواع توانمد سازی و پاداش ها را در دو بعد حقیقی و نمادی که توسط فعالیت های مدنی حاصل می گردد مورد بحث قرار دهد. مدل های اصلی مشارکت، عمدتا مشارکت مستقیم را بر مشارکت غیر مستقیم ترجیح داده و چنین فرض می نماید که توانمدسازی و پاداشهای عینی بیشتر از مشارکت مستقیم حاصل می گردد. توصیه ضمنی در این فرض آنست که شهروندی موثر نیازمند فعالیت حقیقی در دنیای واقعی سیاست می باشد. (Bucy and Gergson, 2001)

درمقابل فرضیه فوق بحث قانع کننده ای وجود دارد مبنی برآنکه هر شهروندی می تواند به وسیله نظارت بر محیط سیاسی در زمان بحران های بالقوه و زمانیکه وقایع پاسخ جمعی را می طلبد، به صورت فعالانه در امور مدنی مداخله نماید. (schudson, 1998) مفهوم شهروند بصیر با مدلی اقتصادی از دموکراسی متناظر می باشد که بر عقلانیتی متکی است که بر اجتناب از مشارکت فعال در جایی که هزینه ها بالا بوده و پاداش نامعلومی در انتظار است، تاکید می نماید. (see downs, 1957)

علاوه بر آن مشارکت فعال ممکن است تنها توانمند سازی نمادی را موجب گردد: بدین معنا که حتی اگر شهروندان رای دهند، برای فعالیت های سیاسی داوطلب گردند و برای مقامات رسمی نامه بنویسند تاثیر فردی فعالیت آن ها احتمالا جزئی بوده و بنابراین این نوع رفتار تاحدود زیادی سمبولیک می باشد.

ادامه مقاله

مقاله برگزیده یازدهمین کنفرانس بین المللی روابط عمومی ایران